فانتوم F4

مقدمه

جنگنده F-4 فانتوم II، ساخته شده توسط شرکت مک‌دانل داگلاس، یکی از برجسته‌ترین و پرکاربردترین جنگنده‌های تاریخ نظامی است که در دهه‌های 1960 تا 1980 و حتی تا سال‌ها پس از آن در بسیاری از نیروهای هوایی و دریایی کشورهای مختلف استفاده شد. این جنگنده که ابتدا برای نیروی دریایی ایالات متحده طراحی شده بود، ,و سپس نیروی هوایی امریکا ان را مورد برسی قرار داد و ان را به خدمت گرفت و کشور های زیادی از متحدان امریکا ان را خریداری و به خدمت گرفتند و    به‌سرعت تبدیل به یکی از پرکاربردترین هواپیماهای نظامی در تاریخ جهان شد. در این مقاله به بررسی تاریخچه، ویژگی‌های فنی، مدل‌های مختلف، مشارکت آن در جنگ‌ها و تأثیرات آن بر جنگنده‌های نسل‌های بعدی خواهیم پرداخت.

تاریخچه طراحی و تولید F-4 فانتوم II

F-4 فانتوم II برای اولین بار در اوایل دهه 1960 توسط شرکت مک‌دانل داگلاس (که بعدها با بوئینگ ادغام شد) به عنوان یک جنگنده چندمنظوره برای نیروی دریایی ایالات متحده طراحی شد. هدف از طراحی این جنگنده، ایجاد یک هواپیمای توانمند با قابلیت انجام عملیات‌های مختلف از جمله نبرد هوایی، حمله به اهداف زمینی، شناسایی و جنگ الکترونیک بود. که این هواپیما بتواند در عملیات های متعددی از جمله بمباران و شناسایی نبرد هوایی با جنگنده های شوروی مقابله کند

طراحی اولیه F-4 در سال 1953 آغاز شد و اولین مدل آن در سال 1958 وارد خدمت شد. این جنگنده به‌طور ویژه برای عملیات‌های دریایی طراحی شده بود، با این حال به‌سرعت توانست وارد نیروی هوایی ایالات متحده و دیگر کشورها شود. در ابتدا به‌عنوان یک جنگنده دفاع هوایی و اعزامی برای نیروی دریایی ایالات متحده، F-4 ویژگی‌هایی داشت که آن را برای پرواز از روی ناوهای هواپیمابر مناسب می‌کرد.

ویژگی‌های فنی F-4 فانتوم II

طراحی و ابعاد: F-4 فانتوم II دارای طراحی دو سرنشینه (یک خلبان و یک اپراتور رادار) بود که به آن قابلیت عملیات به‌صورت گروهی و همکاری با دیگر هواپیماها را می‌داد. ابعاد آن شامل طول ۱۹٫۲ متر، عرض بال‌ها ۱۱٫۷ متر و ارتفاع ۵٫۲ متر بود. این ابعاد به آن کمک می‌کرد تا ضمن حفظ پایداری در پرواز، قابلیت انجام عملیات‌های سریع و پیچیده را نیز داشته باشد.

موتورها: F-4 فانتوم از دو موتور توربوفن J79 ساخت جنرال الکتریک بهره می‌برد که قادر بودند این هواپیما را به سرعتی معادل ۲٫۲ ماخ (بیش از ۲٬۳۰۰ کیلومتر بر ساعت) برسانند. این ویژگی موجب می‌شد که F-4 بتواند از بسیاری از تهدیدات هوایی به سرعت فرار کند و در عین حال حملات هوایی را به‌طور مؤثر انجام دهد.

سیستم‌های راداری و تسلیحاتی پیشرفته: فانتوم II به سیستم رادار AN/APQ-72 مجهز بود که یکی از رادار های اولیه فانتوم های مدل F4A, F4B بود و این مدل از رادار های اولیه فانتوم محسوب میشد و نسبت به رادار های APQ109 , APQ120  برد و توانایی کمتری داشت رادار اولیه AN/APQ72  بردی حدود 32 تا 48 کیلومتر داشت که بسته به اندازه هدف بود برای بمب افکن ها 48 کلیلومتر و برای جنگنده ها حدود 32 کیلومتر بود و برد قفل رادار بین 20 تا 30 کیلومتر بود . رادار F4D AN/APQ109 بود که بردی معادل 50 تا 65 کیلومتر داشت و توانایی قفل روی جنگنده ها در فاصله 35 تا 40 کیلومتری داشت . و رادار بعدی که بر روی فانتوم ها F4E بود AN /APQ120 بود که پیشرفته ترین مدل رادار بر روی فانتوم های امریکا بود و بردی معادل 60 تا 70 کیلومتر و بر روی جنگنده ها 45 تا 50 کیلومتر را داشت و بر روی اهداف بزرگ تر مثل بمب افکن ها 70 کیلومتر را داشت . این رادار ها به نسبت جنگنده های شوروی بالا تر بود و قابلیت شلیک موشک‌های AIM-7 Sparrow و AIM-9 Sidewinder را می‌داد. علاوه بر این، این جنگنده توانایی حمل توپ ۲۰ میلی‌متری M61 Vulcan را داشت.

موشک های هوابه هوای فانتوم در درگیری هوایی موشک حرارتی AIM-9 سایدوایندر و AIM-7 اسپارو بود که موشک ساید وایندر بردی بین 12 تا 20 کیلومتر را داشت و با رد حرارت موتور جنگنده هدف به ان بر خورد میکرد و هدف را متلاشی میکرد موشک دیگر موشک نیمه فعال راداری اسپارو بود که بردی در حدود 25 تا 30 کیلومتر را داشت علاوه بر این سلاح دیگری که بعد از شروع جنگ ویتنام بر روی فانتوم نصب شد توپ 20 میلیمتری داخلی ام 61 والکان با قابلیت شلیک 635 گلوله که هم برای اهداف زمینی و هم برای اهداف هوایی  استفاده میشد فانتوم برای درگیری هوایی معمولا 4 تا 6 موشک برای درگیری هوایی داشت که معمولا برای اسکورت یک موشک سایدوایندر و یک موشک اسپارو و برای در گیری جدی 4 موشک ساید وایندر و 4 موشک اسپارو حمل میکرد و هم چنین فانتوم برای حمله به زمین و ماموریت های ضد کشتی موشک هدایت تلوزیونی AGM65 ماوریک با بردی حدود 20 تا 27 کیلومتر برای اهدافی مثل تانک خودرو های زرهی ساختمان ها و کشتی ها مورد استفاده قرار میگرفت استفاده از این نوع موشک و شلیک ان خیلی برای خلبان دشوار بود یکی از ماهر ترین خلبان های دنیا در شلیک این موشک خلبان ایرانی به نام حسین خلعتبری معروف به حسین ماوریک است که در ماموریت های مختلفی در جنگ ایران و عراق شرکت کرده و ضربات محلکی به نیرو های عراقی وارد کرده است و هم چنین فانتوم برای حملات بمباران هوایی از بمب های مارک 82 و 84 استفاده کند و میتوانست 9 تن از این بمب هارا حمل کند

مدل‌های مختلف F-4 فانتوم II

F-4 فانتوم II در طول دوران خدمت خود در مدل‌های مختلفی ساخته شد که هرکدام برای مأموریت‌های خاصی طراحی شده بودند. از جمله این مدل‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

F-4A (اولین مدل عملیاتی): این مدل که اولین نسخه تولیدی F-4 بود، عمدتاً برای نیروی دریایی ایالات متحده ساخته شد. این جنگنده در اواخر دهه 1950 وارد خدمت شد و به‌عنوان یک جنگنده دفاع هوایی و اعزامی از ناوهای هواپیمابر استفاده می‌شد.

F-4B (مدل به‌روز شده برای نیروی دریایی): F-4B دارای اصلاحاتی در سیستم‌های راداری و تسلیحات بود و توانست عملکرد بهتری در نبردهای هوایی و حملات زمینی داشته باشد. این مدل به‌طور ویژه برای عملیات‌های دریایی و دفاع از ناوهای هواپیمابر طراحی شده بود.

F-4C و F-4D (مدل‌های نیروی هوایی ایالات متحده): این مدل‌ها برای نیروی هوایی ایالات متحده طراحی شدند و در عملیات‌های مختلف از جمله جنگ ویتنام به‌کار گرفته شدند. F-4C به‌ویژه برای نبردهای هوایی و حملات به اهداف زمینی استفاده می‌شد. این مدل فاقد توپ داخلی ام 61 والکان بود

F-4E (مدل پیشرفته با توپ ۲۰ میلی‌متری): F-4E به‌طور ویژه با یک توپ ۲۰ میلی‌متری M61 Vulcan تجهیز شده بود که قابلیت جنگ نزدیک را در نبردهای هوایی افزایش می‌داد. این مدل در جنگ ویتنام نقش بسیار مهمی داشت و به یکی از موفق‌ترین جنگنده‌های تاریخ تبدیل شد.

RF-4 (مدل شناسایی): این مدل با هدف انجام عملیات‌های شناسایی به‌ویژه در جنگ‌های مختلف توسعه یافت. RF-4 به دوربین ها این مدل برای درگیری هیچ نوع موشک و سلاحی استفاده نمیکرد و شعار ان تنها نترس و بدون سلاح بود از جمله خلبانان محرح این جنگنده شهید فریدون ذولفقاری فرمانده گردان 11 شناسایی تاکتیکی مهراباد بود که مهارت و تبهر خاصی در هدایت و سناسایی با هواپیمای شناسایی داشت و مأموریت های خاص و ناممکنی را برای شناسایی و عکس برداری در خاک عراق انجام داد که وی در نهایت در سال ۶۶ در جریان عملیات عکس برداری از جزیره مجنون و فاو در حالی که با ۶ فروند میراژ درگیر بود هواپیمای او مورد هدف قرار گرفته و سقوط کرد

تجهیزات الکترونیکی پیشرفته برای عکس‌برداری هوایی مجهز بود و در کنار دیگر جنگنده‌ها به شناسایی اهداف و تأسیسات دشمن می‌پرداخت.

F-4G Wild Weasel (مدل جنگ الکترونیک): F-4G Wild Weasel به‌طور خاص برای سرکوب سامانه‌های پدافند هوایی دشمن طراحی شده بود. این جنگنده با استفاده از موشک‌های ضد رادار AGM-88 HARM توانست از کار انداختن سیستم‌های پدافند هوایی دشمن را در نبردهای مختلف به‌ویژه در جنگ خلیج فارس تضمین کند.

نقش و عملکرد F-4 فانتوم II در جنگ‌ها

جنگ ویتنام: F-4 فانتوم II یکی از مهم‌ترین هواپیماهای حاضر در جنگ ویتنام بود و در مأموریت‌های مختلفی از جمله حملات هوایی، بمباران استراتژیک و نبردهای هوایی شرکت کرد. فانتوم توانست بیش از ۲۵۰ پیروزی هوایی به‌دست آورد و در بسیاری از عملیات‌ها، رادار و سیستم‌های شلیک موشک آن به‌طور مؤثر عمل کردند.

جنگ یوم کیپور: در جنگ یوم کیپور، اسرائیل از F-4E فانتوم برای انجام حملات هوایی به‌ویژه علیه سامانه‌های پدافند هوایی سوریه و مصر استفاده کرد. این جنگنده‌ها توانستند به‌طور مؤثر از تسلیحات خود برای نابودی اهداف زمینی و سرکوب پدافند هوایی دشمن استفاده کنند.

جنگ ایران و عراق: در این جنگ، ایران از F-4 برای حملات هوایی به تأسیسات عراق استفاده کرد. مدل‌های F-4E و RF-4C به‌عنوان ابزارهای مهم در عملیات‌های شناسایی و جنگ الکترونیک به‌کار گرفته شدند. همچنین، ایران از این جنگنده‌ها برای حملات به اهداف استراتژیک عراق استفاده کرد. و ستون اصلی نیروی هوایی در بمباران هوایی بود

جنگ خلیج فارس: در جنگ خلیج فارس، F-4G Wild Weasel نقشی کلیدی در سرکوب پدافند هوایی عراق ایفا کرد. این جنگنده‌ها با استفاده از موشک‌های ضد رادار AGM-88 HARM و تجهیزات الکترونیکی پیشرفته خود توانستند سیستم‌های پدافند هوایی عراق را به‌طور مؤثر هدف قرار دهند و از کار بیندازند.

تأثیرات F-4 فانتوم II بر توسعه جنگنده‌های نسل‌های بعدی

F-4 فانتوم II نه تنها در مأموریت‌های مختلف موفق بود، بلکه تأثیرات زیادی بر طراحی و توسعه جنگنده‌های نسل‌های بعدی گذاشت. مفهوم «چندمنظوره بودن» که در طراحی F-4 به‌کار گرفته شد، به یک استاندارد برای جنگنده‌های نسل‌های بعدی تبدیل شد. این تأثیر در جنگنده‌هایی چون F-15، F-16 و F/A-18 به وضوح دیده می‌شود که توانایی انجام مأموریت‌های چندگانه را دارند.

همچنین، حضور گسترده F-4 در نبردهای مختلف باعث شد که سیستم‌های راداری و تسلیحات پیشرفته‌ای برای هواپیماهای نسل بعدی طراحی و توسعه یابند. این جنگنده به‌عنوان یک نمونه موفق در تاریخ جنگنده‌ها، نشان‌دهنده قابلیت‌های پیشرفته و سازگاری در میدان جنگ‌های هوایی بود. طبق گفته شرکت مک دانل داگلاس سازنده فانتوم ماهر ترین خلبان این هواپیما خلبان ایرانی به نام محمود اسکندری است که شرکت مک دانل داگلاس وی را ماهر ترین شجاع ترین موثر ترین خلبانی که با فانتوم پرواز کرده است میداند

نتیجه‌گیری

F-4 فانتوم II به‌عنوان یک جنگنده چندمنظوره با ویژگی‌های فنی برجسته، نقشی حیاتی در تاریخ هوانوردی نظامی ایفا کرد. این هواپیما با حضور در جنگ‌های مختلف از جمله جنگ ویتنام، جنگ یوم کیپور، جنگ ایران و عراق و جنگ خلیج فارس، ثابت کرد که توانایی‌های بالایی در مأموریت‌های مختلف از جمله جنگ هوایی، بمباران استراتژیک، شناسایی و جنگ الکترونیک دارد. حتی پس از چندین دهه خدمت، هنوز به‌عنوان یکی از موفق‌ترین جنگنده‌های تاریخ نظامی شناخته می‌شود.