هدف از این مقاله  آشنایی شما  با نقش نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران  درجنگ ۸ ساله ایران و عرا و بازتاب رشادت‌های بزرگواران و  خلبانان دلیر  ایرانی در جنگ تحمیلی است. مقصود از ارائه این مطالب، به‌هیچ‌وجه تشویق به خشونت یا ترغیب به استفاده از سلاح نیست؛ تمامی مطالب برگرفته از گفته‌ها و شنیده‌های معتبر  از بزرگواران خلبانان و افسران، راویان مستند و کتاب‌های مرتبط است. قصد صرفاً ثبت تاریخی، پاسداشت یاد و انتقال تجربه به نسل‌های بعدی است.

پیش‌زمینه و آغاز تنش‌ها (قبل از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹)

اگرچه تاریخ رسمی آغاز جنگ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ثبت شده، درگیری‌های مرزی و هوایی پیش از آن نیز رخ داد. از جمله رویداد برجسته:

۲۵ شهریور ۱۳۵۹ — هدف قرار گرفتن هواپیمای لشکری و ۱۸ سال اسارت شهید حسین لشکری

• صبح روز ۲۵ شهریور ۱۳۵۹، یک فروند F-5E تک‌سرنشین متعلق به پایگاه دزفول به‌خلبانی شهید حسین لشکری برای انجام مأموریت شناسایی (بدون تسلیحات تهاجمی) در حریم هوایی ایران از دزفول به پرواز درآمد.
• در آسمان منطقه شلمچه (خوزستان) توسط یک موشک پدافندی سام هدف قرار گرفت؛ موشک به موتور برخورد کرد، هر دو موتور از کار افتاد و خلبان مجبور به اجکت شد.
• هرچند خلبان داخل خاک ایران فرود آمد، نیروهای عراقی منطقه را تصرف و او را دست‌گیر کرده و به اسارت بردند. در طول اسارت پیشنهادها و فشارهایی برای وادار کردن او به همکاری یا جعل اعتراف مطرح شد، اما شهید لشکری زیر بار خیانت نرفت.
• مجموع مدت اسارت او ۱۸ سال و ۷ ماه بود و سرانجام در ۱۷ فروردین ۱۳۷۷ آزاد شد. یاد و زندگی‌نامهٔ ایشان شاهدی بر ایثار و پایداری است.

۲۶ شهریور ۱۳۵۹ — پارگی قرارداد الجزایر و تشدید تنش

طبق گزارش‌ها، ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ صدام حسین به‌صورت یک‌جانبه قرارداد صلح الجزایر را لغو و علناً پاره کرد؛ این اقدام زمینه‌ساز تشدید تنش‌ها و آماده‌سازی برای حمله گسترده شد.

۳۱ شهریور ۱۳۵۹ — موج اول تجاوز: حملات هوایی و زمینی عراق

در ساعت ۱۳:۴۵ روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، ارتش بعث عراق حملهٔ گستردهٔ زمینی و هوایی را آغاز کرد. هدف اولیه حملات هوایی، انهدام تاسیسات و باندهای پروازی پایگاه‌های نیروی هوایی ایران بود تا توان هوایی کشور را از کار بیندازد. و هواپیما های جنگنده ایرانی نتوانند پرواز کنند و  هم‌زمان حملات  زمینی، حدود ۱۲ لشکر مکانیزه به مرزهای ایران هجوم بردند.

اولین حملات هوایی (بر اساس گزارش‌های میدانی):

• ساعت ۱۳:۴۵ — ۶ فروند میگ-۲۳ به سمت پایگاه  اهواز
• ساعت ۱۴:۱۵ — ۳ فروند میگ-۲۳ به سمت پایگاه یکم شکاری  تهران
• ساعت ۱۴:۴۵ — ۴ فروند میگ-۲۱ به سمت پایگاه سوم شکاری شهید نوژه  همدان
• ساعت ۱۴:۴۵ — ۳ فروند میگ-۲۱ به سمت فرودگاه سنندج
• دقایقی بعد هم فرودگاه تبریز و شهرهای بوشهر، کرمانشاه و اسلام‌آباد مورد حمله قرار گرفتند.
  (برخی گزارش‌ها از به‌پرواز درآمدن تا حدود ۱۹۲ فروند جنگندهٔ عراقی در موج اول سخن گفته‌اند.)

نتایج موج اول:

• پدافند هوایی ایران و جنگنده‌های رهگیر، پاسخ دادند؛ در جریان همین موج، به‌طور کلی ۵ فروند جنگندهٔ عراقی ساقط شد: سه فروند میگ-۲۱ توسط پدافند هوایی همدان، یک فروند میگ توسط جنگنده‌های تبریز و یک فروند میگ-۲۳ توسط فانتوم‌های ایرانی در غرب تهران.
• هنگام حمله به پایگاه یکم شکاری مهرآباد تهران، سه فروند میگ-۲۳ عراق وارد شدند و با اعلام اسکرامبل، دو فروند فانتوم F-4 ایرانی برای رهگیری برخاستند؛ خلبانان ایرانی سریعا واکنش نشان داده و یک فروند میگ ۲۳ توسط یکی از فانتوم های ایرانی در نزدیکی جاده قم تهران هدف قرار گرفته و سقوط کرد
• یکی از خلبانان عراقی پس از خروج اضطراری به‌دست نیروهای ایرانی اسیر شد که بعدها مشخص شد تبعهٔ مصر بوده است.

واکنش سریع نیروی هوایی ایران — تصمیم برای عملیات «انتقام»

سرهنگ خلبان جواد فکوری (فرماندهٔ وقت نیروی هوایی ارتش) پس از حملات، وضعیت اضطراری اعلام و فرماندهان ارشد را به تهران فراخواند. او تأکید کرد که باید «پاسخ قاطع و سریعی» داده شود. بر همین اساس، پایگاه‌های سوم شکاری (همدان) و ششم شکاری (بوشهر) مأموریت حساس پاسخ تلافی‌جویانه را دریافت کردند. خلبانان ایرانی برای انجام مأموریت پروازی جنگی به پایگاه های خود اعزام می‌شوند

نام عملیات: «انتقام»

پس از حمله ۱۹۲ فروندی جنگنده های عراقی تنها پس از دوساعت از حمله نیروی هوایی واکنش نشان داده و سریعا فانتوم های همدان و بوشهر را برای حمله اماده می‌کنند
دو گروه پروازی مأمور اجرای حمله شدند:

• گروه «البرز» از پایگاه ششم شکاری بوشهر (چهار فروند فانتوم بمب‌افکن)
• گروه «آلفارد» از پایگاه سوم شکاری همدان (چهار فروند فانتوم بمب‌افکن)

گروه پروازی «البرز» — حمله به پایگاه شعیبیه

• زمان برخاست: ۱۶:۳۰ روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ از بوشهر
• مأموریت: بمباران پایگاه شعیبیه با استفاده از فانتوم‌های مسلح به بمب‌های ۱۰۰۰ پوندی
• مسیر: عبور از بندر دیلم، قروه، خسروآباد، گذر از اروندرود و ورود به خاک عراق به سمت شعیبیه. به‌دلیل غافلگیری و عدم آمادگی طرف عراقی، گروه البرز توانست بدون مواجههٔ قابل‌توجه پدافندی به محل برسد، بمب‌ها را رها کرده و خسارات سنگینی به پایگاه وارد کند و سپس بازگشت کند.
• اسامی تعدادی از پرسنل شناخته‌شدهٔ گروه البرز (بر اساس گزارش‌ها):  جنابان سرتیپ آذر (فرمانده لیدر عملیات)، شهید داوود اکرادی (کابین عقب)، شهید حسین خلعت‌بری (کابین عقب)، سرتیپ مسعود اقدام (کابین عقب)، سرگرد حسن طالب‌مهر (کابین عقب) و دیگران. جنابان

گروه پروازی «آلفارد» — حمله به پایگاه کوت

• زمان برخاست: ۱۷:۲۵ روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ از همدان (۵۵ دقیقه پس از پرواز  گروه البرز)
• مأموریت: بمباران پایگاه کوت در استان میسان عراق
• چالش: پس از موفقیت گروه البرز، انتظار می‌رفت عراق هشیارتر باشد؛ بنابراین مأموریت آلفارد دشوارتر و پرخطرتر بود.
• حادثهٔ دردناک: در مسیر بازگشت یکی از فانتوم‌ها با اصابتِ موشک پدافندی سرنگون شد وجنابان خلبانان خالد حیدری و محمد صالحی (خلبانان جنگندهٔ شماره ۲ گروه آلفارد) به شهادت رسیدند. نام و یاد این شهیدان همیشه گرامی است.

اغاز جنگ و شروع عملیات های جنگی نیروی هوایی

همان طور که در مقدمه این مقاله مطالعه کردید پس از اغاز حمله هوایی و غافلگیری افسران و فرماندهان نظامی ایران نیروی هوایی در کمتر از 2 ساعت با 16 خلبان و 8 فروند جنگنده فانتوم به مصاف با متجاوز رفت این شروع رشادت ها و فداکاری های بزرگان و غیور مردان نیروی هوایی بود پس از اجرای این عملیات خلبانان ایرانی سریعا به گردان های پروازی خود رفته و در خواست پرواز و حضور در عملیات علیه متجاوز کردند پس از این حمله جنگنده های ایرانی برای حفاظت از اسمان برخاستند و تا صبح روز 1 مهر 1359 گشت هوایی داده تا از ورود جنگنده های عراقی به حریم هوایی ایران جلوگیری کنند تیم های فنی و کارکنان نیروی هوایی تاصبح مشغول اماده سازی و مسلح کردن جنگنده ها بودند و خلبانان هم مشغول طرح ریزی عملیات بودند صبح روز 1 مهر فرا میرسد و 334 فروند هواپیما از سوی نیروی هوایی ارتش از انواع هواپیما های سوخت رسان ترابری شناسایی بمب افکن شکاری رهگیر از پایگاه های هوایی خود به اسمان برمیخیزند از جمله انها

• 60 فروند جنگنده F14 تامکت برای حفظ برتری هوایی و اسکورت هواپیما های دیگر و جلو گیری از پرواز جنگنده های عراف
• 140 فروند جنگنده بمب افکن فانتوم F4 تایگر F5 برای حمله به تااسیسات برق و پالایشگاه های نفت و پایگاه های هوایی نیروی هوایی عراق برای از بین بردن باند و هواپیما های پارک شده و ضربه به نیروی هوایی و از کار انداختن نیروی هوایی عراق هدف انها نظامی و به هیچ عنوان هدف بمباران مردم بی گناه و بی دفاع عراق نبود
• بین 15 تا 25 فروند هواپیمای بویینگ 747 و 707 سوخت رسان برای سوخت رسانی به جنگنده ها
• 3 تا 6 فروند هواپیمای C130 هرکولس برای بخش ترابری و شنود و جنگ الکترونیک و…

نام این عملیات کمان 99 بود و پس از اجرای این عملیات 80 درصد از توان نیروی هوایی عراق از بین رفت و باعث برتری هوایی نیروی هوایی ایران شد باعث شد تا مدت ها نیروی هوایی عراق نتواند بر علیه نیرو های ایرانی عملیاتی انجام شود

پس از اجرای این عملیات کمان 99 نیروی هوایی دستور گرفت تا از پیشروی نیروی زمینی عراق جلو گیری کند بنا بر این عملیات های شناسایی زیادی توسط نیروی هوایی انجام شد

نقش گردان 11 شناسایی تاکتیکی مهر اباد در جنگ 8 ساله

تنها نترس بدون سلاح این شعار گردان شناسایی مهر اباد بود این گردان علاوه بر گردان های دیگر نیروی هوایی هیچ گونه هواپیمای شکاری و یا بمب افکنی نداشت زیرا از هواپیماهای استفاده میکرد که هیچ گونه سلاحی اعم از بمب و موشک نداشت و فقط به دوربین هایی برای عکس برداری نظامی مجهز شده بود فرمانده این گردان شهید خلبان فریدون ذولفقاری از ماهر ترین و بی باک ترین خلبانان در جهان بود او در بسیاری از عملیات های شناسایی در عمق خاک عراق حضور داشت برای خواندن زندگی نامه و عملیات هایی که این شهید بزرگوار انجام داد به بخش زندگی بزرگواران نیروی هوایی مراجعه کنید خواندن زندگی نامه این شهید بزرگوار خالی از لطف نیست

همان طور که در بالا اشاره کردیم مسئولیت اصلی گردان 11 شناسایی عکس برداری از مناطق نظامی بود و این گردان پرواز هایی برای عملیات های بمباران نیروی هوایی انجام میداد فرمانده های نیروی زمینی ارتش برای شناسایی جبهه های زمینی و موقعیت دقیق نیرو های خودی و نیروهای عراقی را بدست اورده و برای طراحی عملیات زمینی اقدام کنند برای همین منظور درخواستی برای عکس برداری از مرز ترکیه تا دهانه فاو را انجام دهند مشکل این بود که گردان شناسایی نمیتوانست این مقدار مرز را عکس برداری کند و همچنین سامانه های پدافندی سام و توپ های ضد هوایی مانع پیشروی خلبانان شناسایی بود و اینکه از بین رفتن یک هواپیمای شناسایی ضربه بزرگی به گردان شناسایی میزد و اینکه این گردان کلا 16 فروند هواپیمای شناسایی داشت و اگر از بین میرفت گردان شناسایی نیز نابود میشد و نیروی هوایی چشم بینای خود را از دست میداد درکل شهید ذولفقاری برای اجام این کار دست به کار ماهرانه ای زد او تصمیم گرفت دوربین های مخصوص ارتفاع بالا را بر روی جنگنده نصب کند و در ارتفاع 50 هزار پایی که در تیر رس موشک های سام6 قرار داشت که تا ارتقاع حدود 65 هزار پایی را پوشش میداد و این شهید بزرگوار توانست با درایتی فوق شجاعانه عکس های هوایی از کل خط مرز زمینی عراق تهیه کند و در اختیار هم رزمان نیروی زمینی خود قرار دهد